Verslag VU-debatreeks #5, vertrouwen en respect, 19/5/15
Respect: wat betekent dat eigenlijk?
Onderling vertrouwen staat of valt bij wederzijds respect. Hoe kunnen
we dit geven en krijgen, in het maatschappelijk leven, en bij de VU?
Vier kopstukken in gesprek tijdens het sluitstuk van de vijfdelige
debatreeks over vertrouwen.
Gepost door Yvonne van Osch op 29 mei
2015
Verrassend resultaat uit onderzoek: mensen met een babyface worden
makkelijk vertrouwd. Aanraken doet het ook goed, vooral van de
onderarm. Maar wee wie wijdbeens gaat staan; argwaan en scepsis wordt
zijn deel.
Een fascinerend inkijkje in de onvermoede voorspellers van vertrouwen,
aangeboden door sociaal psycholoog Paul van Lange als inleiding bij het
laatste VU-debat in deze themaserie. Erfelijkheid blijkt nauwelijks een
rol te spelen, laat Van Lange zien, cultuur des te meer. In de
immateriële sfeer is de belangrijkste factor altijd respect.
Negeren is erg als het om disrespect gaat, kwetsen nog erger, maar het
allerergste is dehumaniseren. De schade van woorden als klapvee,
klootjesvolk of kopvod is zo goed als onherstelbaar.
Milgram
Is
vertrouwen af te dwingen? Van
Lange, die naam maakte met
onderzoek naar gebruik van evolutionaire psychologie bij
beïnvloeding van gedrag, was regelrecht geschokt over de
uitslag van zijn experiment Milgram 2.0. Net als in het beroemde
onderzoek uit 1962 waarin mensen – met wanhopige tegenzin
maar toch – bereid waren anderen praktisch te elektrocuteren
wanneer een arts volhield dat dit nodig was, blijken mensen ook nu nog
verontrustend gehoorzaam aan autoriteit, of het nou is van een witte
jas, de wetenschap of een dominante groep. Nog verontrustender, zegt
Van Lange: we weten dat niet van onszelf! Anderen gaan bij een ethisch
dilemma voor het kwaad overstag, denken verreweg de meesten van ons, ik
niet. De werkelijkheid geeft een totaal ander plaatje: de ander is ik.
Zelfinzicht is niet vanzelfsprekend, is hiermee geïllustreerd.
Vertrouwen en respect staan altijd in relatie tot andere eigenschappen
en innerlijke waarden. En je kunt, zo concludeert Van Lange, maar beter
varen op een actief verinnerlijkt moreel kompas.
Religiositeit
Dat vindt
ook Joke van Saane,
hoogleraar en hoofd van de
faculteit Godgeleerdheid van de VU. Religiositeit biedt daarvoor prima
aanknopingspunten, denkt zij. Van Saane brengt haar studenten kennis
bij maar zet daarnaast, met dialoog en reflectie, stevig in op hun
ontwikkeling tot kritisch en verantwoordelijk burger. Hoe zeer de
samenleving deze nodig heeft, klinkt ook in haar boek Geloofwaardig
leiderschap waarin de schets voor een route terug uit het publieke
cynisme ontstaan door graaiende bankiers, frauderende wetenschappers en
laffe bestuurders. Nederland is in besmette handen, is een gedachte die
Van Saane slecht verdragen kan.
Kleinschaligheid
Besmette handen. Het Amsterdamse Maagdenhuis lijkt epicentrum geworden
van een nieuwe beweging: weg met de technocratie! Zal de golf van
opstand en rebellie ook de VU bereiken? VU-president Jaap Winter
vertrouwt op een goede afloop. Maar het zal wel anders moeten, erkent
hij. Als één hoogleraar een student niet goed
begeleidt, komt er een nieuwe regel voor de hele faculteit. Er zijn
tien faculteiten en tien manieren om cum laude toe te passen.
Enzovoort. Systemen houden ons gevangen, we smoren elke klacht met een
nieuwe regel. Hoe los je dat op?
Sommige problemen zijn coördinatieproblemen, denkt Paul van
Lange. Fundamenteler fout is de afrekencultuur. Denk aan
promotieonderzoek. Om te promoveren moet je minimaal drie artikelen
publiceren. Hoe krijg je dat voor elkaar als 90% wordt afgewezen?
Promovendi werken zich al drie slagen in de rondte en zijn al
overgemotiveerd; moet je hen niet gewoon op de eigen beoordeling kunnen
vertrouwen? Die boekhoudkundige oplossingen…
Dit schetst
precies het probleem,
reageert Winter. Aandacht voor
de wetenschappelijke kwaliteit van je werk is op zichzelf nuttig, maar
door zo’n regel krijgt het een onverdiende hardheid. Wat je
zou willen is meer beroepseer, meer vertrouwen. Dat je elkaar
aanspreekt als iets niet goed gaat.
Gelukkig, zegt Winter, begrijpt onze minister nu dat er geld bij moet.
Meer kwaliteit door kleinschaligheid en persoonlijk contact is een mooi
streven, maar absoluut onhaalbaar als je 500 studenten kwijt
moet in drie zalen waarvan twee met een scherm.
Subjecten
CDA-politicius
en jongerenwerker
Ibrahim Wijbenga ziet een
parallel met de politie, die in veel regio’s ook nog zoekt
naar de ideale schaal. Stap eens uit die auto, denkt hij vaak. De
menselijke maat is op onderdelen zoekgeraakt. In Amsterdam West blijken
kleine criminelen letterlijk onder de ogen van de politie te zijn
doorgestoten tot de professionele misdaad. Hij kent buurtregisseurs die
hun ‘subjecten’ nog niet één
keer hebben gezien. Getuigt dat van respect?
Subjecten! Als we zo over onze studenten zouden spreken, zouden we pas
echt van het padje zijn, denkt Joke van Saane. Respect betekent dat we
elkaar serieus nemen. Dat we luisteren en ons proberen te verdiepen in
elkaar en elkaars gedrag en tradities. Hoe ondersteun je dat? Van Saane
werkt bij discussies op de faculteit met een soort gedragscode. Wat
interessant is, zegt zij: de code werkt beter als we erin slagen over
te brengen waarom hij nodig is, dan wanneer we hem instellen als regel.
Paul van Lange herkent dit. Net als roepen: wees toch respectvol! Dat
heeft geen zin. Er zijn betere manieren om gedragsveranderingen af te
dwingen. Denk aan de vlieg in de toiletpot, waar mannen tegenaan gaan
plassen. De vloer blijft droger dan wanneer je erom zou vragen. Nudging
heet dat, een duwtje in de rug, door cynici ook wel manipulatie
genoemd. In de academische setting zou je je roulatie van bestuurders
voor kunnen stellen, denkt Van Lange. Voorkomt plakken aan pluche en
blindheid voor de beperkingen van de eigen oplossingen.
Kernwaarden
Waar waren we? O ja, respect! En of we ons als VU nog wel
onderscheiden. Leven we nog voldoende naar de kernwaarden
‘open, persoonlijk, verantwoordelijk’?
Ibrahim Wijbenga denkt dat veel moslimstudenten voor de VU kiezen omdat
het geloof er in goede handen is, maar VU-docent
Frédérique Six in de zaal heeft twijfels. Volgens
haar gaan studenten eerst voor de inhoud, dan voor de locatie, dan pas
voor de signatuur. Termen als identiteit en waarde leven in haar
faculteit nauwelijks, zegt zij. En waarom, vraagt ze VU-baas Jaap
Winter, zou goed trouwens niet ook een keer goed genoeg kunnen zijn? Je
willen onderscheiden, willen excelleren… dat riekt
toch juist naar dat rendementsdenken waar we zo graag vanaf willen?
Het panel: vlnr Jaap Winter, Paul
van Lange, Ibrahim Wijbenga, Joke van
Saane
Jaap Winter nodigt Six uit met oplossingen te komen. Ondertussen ziet
hij de werking van die kernwaarden waar hij samen met anderen zo aan
hecht. Een soort openheid, merkt hij, de bereidheid om samen te werken.
Je moet waarden blijven zoeken en bevestigen, denkt Winter. Zoiets als
‘Gij zult niet afkijken’ onderaan het tentamenvel.
Het zal studenten niet genezen van de drang en geeft ook geen
garanties, maar het helpt tóch. Omdat het elke keer even tot
denken aanzet en daardoor inslijt, tot moraal.
Homoboot
Is dat zo?
Schrijver Said el Haji
geeft in zijn afsluitende een
column een heel eigen draai aan het begrip respect. Voor hem zal dit
altijd verbonden zijn met macht en het ‘patriarchale aspect
van een institutioneel geloof’. El Haji, met wortels in het
Rif-gebergte, werd om zijn afvalligheid door familie in de ban gedaan.
Niet vanwege kwade wil, verdedigt hij hen, maar omdat zij denken dat
het zo hoort.
Het duurde even voor hij zijn nieuwe leven genieten kon. Toen voer hij,
als hetero, mee op de eerste Marokkaanse homoboot. Hij ondervond,
vertelt hij, hoe het is om door duizenden mensen virtueel te worden
omhelsd. Hij zou het iedereen gunnen. Respect, is de conclusie,
genereert ook liefde, en medemenselijkheid.
Dit stuk heb ik geschreven in opdracht van de VU-Amsterdam.
Een
samenvatting is gepubliceerd op de website van de VU-vereniging.
Tekstbureau Yvonne van Osch
Binnenkadijk 117, 1018 ZE Amsterdam
opschrift@tip.nl | 06-37313100
