Yvonne van Osch
Literaire punch #4: synchroniciteit en meer

Bloesem op een natte, zwarte tak

Valeria Luiselli werkt een tweeregelig gedicht van Ezra Pound uit in korte, intrigerende passages. Leven we tussen de echo's van dode mensen?

Gepost door Yvonne van Osch op 4 maart 2015

Iets frappants ter inleiding. Vorige week schreef ik over vier woorden uit een verhaal van F. Scott Filzgerald. Iets groens en koels. Wat die woorden opriepen, voor mij, was onder andere een wereld vol whiskey. Zo schreef ik het: whiskey, met een 'e'.
Toen las ik dit weekend De gewichtlozen van Valeria Luiselli. Zij schreef whisky zonder e. Hè? Heb ik het dan tóch verkeerd geschreven, vroeg ik me af. Nog geen half uur later las ik:

Toen ik mijn kantoor uit was, ging ik naar de supermarkt en kocht een pak koekjes, een blik kattenmeld en een fles whisky. Ik bedacht dat Fitzgerald een fles whiskey zou hebben gekocht, whiskey met een 'e'.

Nou ja zeg, het toeval! Nee, geen toeval, zei een vriendin die langskwam, synchroniciteit. Overal zijn mensen met dezelfde thema's bezig en al die mensen trekken elkaar aan in een collectief onderbewuste. Verbonden met onzichtbaar engelenhaar? Zij vond het gek dat niet iedereen het door had. Hoe meer je erop lette...

De gewichtlozen

I know! De roman van Valeria Luiselli gaat over iets dergelijks. Alleen is het hier eerder de plaats die magnetisch is dan de tijd.
In De gewichtlozen duikt een jonge vertaalster in New York in het leven van de Mexicaanse dichter Gilberto Owen, die bijna een eeuw eerder in dezelfde metropool woonde en werkte. De vertaalster, zelf duidelijk wat ontheemd, raakt gefascineerd. Hoe dieper ze gaat, hoe meer parallellen ze ontdekt en hoe langer en meer haar leven en dat van de dode dichter in elkaar lijken te schuiven.

Een belangrijke schakel is de ervaring van Ezra Pound, die meende op een dag in de metro het gezicht te zien van een vriend die al overleden was. Thuisgekomen schreef hij 300 regels, waar er slechts twee van bleven staan:

The apparition of these faces in the crowd
Petals on a wet, black bough

(Het verschijnen van die gezichten in de menigte / Bloesem op een natte, zwarte tak)Pound meende een vriend te zien. Owen (zijn nagedachtenis die in de vertaalster leefde) vraagt zich op zijn beurt af of hij Ezra Pound in de metro kan hebben getroffen. Dan dringt tot hem door dat hij al een tijd lang mensen tegenkomt die geen gewone mensen zijn, maar echo's van mensen die misschien ooit in het bovengrondse hebben geleefd.

Een theoretische stad

Dit houdt nooit op natuurlijk. Een Droste-effect in tijd! Hoeveel verschijningen kan onze planeet verdragen? Luiselli werkt het op zichzelf volgens mij niet spectaculair originele en uiteindelijk ook onhoudbare gegeven uit in korte, intrigerende passages waarin zij, zoals ze het noemt, de tijd dubbelvouwt. Een zo'n stukje waaraan je oog blijft haken:

Wij bewegen ons, helder, in een effectieve en wijde ruimte. Zij in de tijd. New York is een theoretische stad, helemaal gebouwd in functie van de tijd, Manhattan is een uur, of een eeuw, en de metro's zijn motten die het tot zinken willen brengen, die zich er seconde voor seconde een weg door vreten.

Een sterk beeld.
En nog iets prachtigs:

Noot (Owen aan Araceli Otero): Ik sterf niet meer zo vaak. Ik lijk rein en zonder te overdrijven goed aangesterkt. Ik eet erg goed en ik ben een niet vervoegbare werkwoordstijd, de toekomstige voltooid verleden tijd. De koorts vind ik maar wat interessant, maar wat ik er het interessants aan vind, is wat ik erdoor verlies, gemeten in jaarlijkse ponden. Ik weeg 124 maanden. New York is blauw, grijs, groen, grijs, wit, blauw, grijs, grijs, wit, et cetera. Soms is het ook grijs. (Alleen 's nachts is het zwart.) (En zo niet: grijs.) En jij?

Owen leeft met het toekomstige spook van de man die hij had kunnen zijn geweest. En wij? Een gewetensvraag, die onbeantwoord blijft. Af en toe dacht ik wel: ja ja, Valeria Luiselli, toe maar... en nu de punchline. Ze maakt het soms té moeilijk. Het einde echter zet alles terug in het perspectief van de stervelingen die wij zijn. De vertaalster is weer 'thuis', een onverwachte geruststelling. Haar metro - zo zie ik het nu - staat voor het ondergronds zijn, een zekere afscherming van de werkelijkheid die zich soms te flets of te schel aan ons voor kan doen. Wie kent dat niet? De muggen in het verhaal blijken minder marginaal dan je zou denken. Luiselli vond een magistrale manier om er olifanten van te maken.

Het onverwachte antwoord

Nog heel even hoor. Want de synchroniciteit in mijn eigen leven ging verder. Ik had onverwacht antwoord gekregen, van Valeria Luiselli, op mijn vraag over whisky. Maar ik had ook het boek Het onverwachte antwoord van Patricia de Martelaere bij me, waar ik al een tijd zo nu en dan in lees. Wat gebeurde er? Die avond zag ik op bijna elke bladzijde iets wat voor mijn gevoel verwees naar het andere boek. Bijvoorbeeld dit:

Hij kan nog niet weten dat ze op dezelfde avond hetzelfde gerecht zullen bestellen, tweeduizend kilometer van elkaar vandaan, dat de knoop van haar jurk toevallig in zijn schoen zal belanden en dat zij last zal hebben van jetlag na zijn terugkeer uit New York. Hij is ongelooflijk stom, hij weet gewoon niets van tevoren. Zij wel, zij weet het allemaal, ze kan vanuit de toekomst naar hen kijken...

Goed idee eigenlijk. Wij laten de Aristotelische eenheden voor wat ze zijn en nemen de ruimte voor overal altijd iedereen alles. Traag meanderend nadert de bloesemrijke tijd voor een whiskey met een e.

Meer punch
Terug naar welkom