Broodje Kennis en Holland Festival, lunchlezing Maarten Coolen: Mens en vrije wil, 20 mei 2014

Wat maakt ons vrij?

Hoe vrij zijn wij? Wát is het dat beslist op het ‘beslissend’ moment in de voorstelling Playing Cards: SPADES van Robert Lepage? De hersens? De buik? De genen? Filosoof Maarten Coolen ziet lange reeksen onbewust bedachte antwoorden op situaties.

Geschreven door Yvonne van Osch

‘Uit het feit dat u hier zit, kunt u afleiden dat u hier wilde zijn… iets waarvoor ik u zeer erkentelijk ben.’ Maarten Coolen heeft zijn complimenten tot het laatst bewaard. Voor een rijp en groen publiek reflecteerde de filosoof en UvA-gastdocent aan Spui25 in de wekelijkse lunchlezing Broodje Kennis op het thema van de voorstelling Playing Cards: SPADES die in het Holland Festival te zien zal zien.
De schoppenkleur staat voor de aanval. Op het slagveld, in de liefde, aan de pokertafel. Bekende decors in de jacht op geluk die de westerse mens ingebakken lijkt. Hoe die decors ons gevonden hebben? Kennelijk heeft iets ons erheen gedreven. Oorlog, honger, ambitie, lust? Angst? De vrije wil is een ongrijpbaar iets.

De vrije mens

Het is in deze tijd een beetje in de mode, zegt Coolen, om te zoeken naar bewijzen dat de mens door zijn hersenen wordt bepaald. (Denk aan hersenonderzoeker Dick Swaab: We zijn ons brein of Viktor Lamme: ‘Er zit een Mart Smeets in ons hoofd die zegt wat we moeten doen en denken.’ ‘Wilders regeert onze amygdala.’) Dat bepaald-zijn zou betekenen, dat wij onze levensloop niet kunnen beïnvloeden. Onaanvaardbaar, vindt Coolen. Maar is het niet ook paradoxaal? Als de mens niet vrij is, hoe zou hij dan vrij genoeg kunnen zijn om te zoeken naar bewijzen voor het feit dat hij niet vrij is?

Weten wij wat vrijheid is? Coolen onderscheidt de ‘negatieve vrijheid’ van de rouwdouwer die zich door niets en niemand in laat perken en de ‘absolute vrijheid’ van de creatieve denker die naar binnen keert om te bepalen wat hij wil. Descartes zag de vrije mens als een denkend ik ten opzichte van het universum ('Ik denk dus ik ben'). Het lichaam, vond de zeventiende-eeuwse grondlegger van het rationalisme, in zijn Hollandse tijd onderwijl luid klagend over fysieke kwalen, is geen onderdeel van ons wezen. Het is de geest, vonden ook latere denkers, die een wil aan de wereld op kan leggen.

Gesitueerde vrijheid

Coolen voelt zich meer verwant met vroeg-twintigste-eeuwse fenomenologen als Merleau-Ponty, voor wie het lichaam beginpunt van alle ervaring is. ‘Wij hebben geen denkende geest,’ vindt hij, ‘wij antwoorden op situaties die al in de realiteit aanwezig zijn. Iemand die ongelukkig is, kan bijvoorbeeld niet besluiten vrolijk te zijn, maar kan wel onverwacht blij worden van bloemen in een weiland. En als je iets pakt of gaat verzitten, is het niet je hoofd, maar de situatie die jou de beweging ingeeft.’
Gesitueerde vrijheid dus. De vrijheid om te reageren op je omgeving, die voor een groot deel los van jou bestaat. En… die grenzen en hindernissen nodig heeft om te kunnen bestaan, zo heeft Merleau-Ponty ons al geschetst. Iemand die voor een rotswand staat, zei hij, ervaart het kunnen klimmen pas als vrijheid wanneer die rotswand als een hindernis voor hem opdoemt. Voor mensen die vanaf een terras toekijken, heeft dezelfde rots niets met vrijheid te maken. Hindernissen, zegt Coolen, beperken de vrijheid dus niet, maar maken het juist mogelijk deze te ervaren.

Goeie gok

Terug naar Playing Cards: SPADES.  De veelbelovende voorstelling van gelauwerd Canadees acteur en regisseur Robert Leplage gaat over beslissende momenten. Momenten die een keerpunt vormen in iemands leven. Hoe groot de rol van het toeval in die momenten is, zul je filosofisch gezien nooit kunnen weten. Als het beslissende moment door toeval ontstaat, zou ook het hele voortraject om bij dat moment te komen op toeval hebben berust. ‘Je kunt tegen je levensgezel zeggen: wat een toeval dat ik je gevonden heb! Maar hij of zij zal zich niet prettig voelen bij het idee dat ook de bestendigheid van de relatie op toeval zou berusten. Er moet, kortom, sprake zijn van een oorzakelijke urgentie.’

Beeld uit de voorstelling Playing Cards: Spades, van Robert Lepage

Een man in het publiek werpt de vergelijking op van de beroemde beeldhouwer die het beeld al in de steen zag (hij hoefde alleen maar alles wat niet-beeld was weg te halen). Ja en nee, vindt Coolen. De meesters ontdekten hun beelden pas echt terwijl zij aan het hakken waren. Het kan! Soms ontdekken we plotseling een gelukkig toeval. Een goede gok kan helpen. Spades, schoppen, levert in Amsterdams klaverjas dubbele punten op. Je wint veel, of verliest veel. Wat moet je willen? Leo Tolstoj verspeelde een heel dorp met pokeren, maar hij gaf de mensen er scholen voor terug. Oorlog en vrede, leven en dood, het is vaag. Vrije wil? Wie mazzel heeft, weet er het beste van te maken. Allemaal kijken naar Playing Cards: SPADES (3,4 en 5 juni in de Westergasfabriek).

---